Της Τέσυς Μπάιλα
Διαβάζοντας το έργο του Καρκαβίτσα « ο Ζητιάνος» ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει να σταθούμε στην εποχή, δημιούργημα της οποίας είναι, και να εξετάσουμε τη σχέση του με τα λογοτεχνικά ρεύματα της εποχής. Πρόκειται για ένα έργο το οποίο εντάσσεται στη μετεπαναστατική πεζογραφία. Ωστόσο, ένα βασικό στοιχείο, το οποίο ενυπάρχει στην ελληνική λογοτεχνία της περιόδου αυτής είναι η διάδοση και επικράτηση του ρομαντισμού. Ο ρομαντισμός πρόβαλε την ανάγκη απελευθέρωσης του συναισθήματος και βασίστηκε στη ρήξη με τον κλασικισμό. Για την ελληνική πραγματικότητα οι Φαναριώτες είναι εκείνοι που φέρνουν το ρομαντικό πνεύμα σε μια χώρα που προσπαθεί να αναγεννηθεί και να θέσει τις βάσεις της πάνω στο ένδοξο παρελθόν της. Οι συγγραφείς της περιόδου αυτής συμμερίζονται τη σύγχρονή τους πραγματικότητα και ενσωματώνουν στα έργα τους στοιχεία από τον περιβάλλοντα χώρο, συχνά δημιουργώντας τις πρώτες εντυπώσεις ρεαλισμού.
Ο Καρκαβίτσας γράφει το «Ζητιάνο», το πρώτο του έργο σε δημοτική, ακολουθώντας το παράδειγμα του Ψυχάρη, ο οποίος με το έργο του «Το Ταξίδι μου» στα 1889, ακολουθώντας το παράδειγμα του Σολωμού με τη σειρά του, δημιουργεί το μανιφέστο του δημοτικισμού. Γραμμένο μέσα στο πλαίσιο του νατουραλισμού, του λογοτεχνικού ρεύματος που χαρακτηρίζεται από το συνδυασμό του ρεαλισμού και των νέων επιστημονικών τάσεων το 19ο αιώνα (είναι η εποχή που εμφανίζεται η δαρβινική θεωρία), επηρεασμένο από το Ζολά και τους Ρώσους συγγραφείς, στο έργο αυτό ο Καρκαβίτσας αξιοποίησε το ενδιαφέρον των αναγνωστών προς τη λαογραφία, η οποία καταλαμβάνει μεγάλη έκταση στο έργο του και δεν χρησιμοποιείται για διακοσμητικούς λόγους.
Ο Καρκαβίτσας χρησιμοποιεί τη δημοτική γλώσσα, στρεφόμενος σ’ αυτήν με προσοχή. Αν και ακολούθησε το παράδειγμα Ψυχάρη δεν ενστερνίστηκε τις ακρότητές του. Προσπαθεί να αναδείξει το λαϊκό πολιτισμό, δημιουργεί λέξεις νέες και αποδίδει πετυχημένα τους χαρακτήρες του, σε μια εποχή που το γλωσσικό ζήτημα ήταν οξύτατο. Και καθώς η λαογραφία συμπορεύεται με την ηθογραφία, η οποία είναι η έκφανση του ρεαλισμού και στην οποία εμπεριέχεται πάντα ένα σκοτεινό στοιχείο, ο Καρκαβίτσας χρησιμοποιεί την ηθογραφία, η οποία καλλιεργήθηκε ιδιαίτερα μετά την προκήρυξη διαγωνισμού συγγραφής διηγήματος με Ελληνικό θέμα από το περιοδικό Νέα Εστία, και τη μετάφραση της Νανάς του Ζολά από τον Καμπούρογλου, όχι ως το μέσο αλλά ως το σκοπό του έργου του.
Το έργο του Καρκαβίτσα είναι ένα κείμενο με έντονη ιδεολογική φόρτιση, φορείς της οποίας είναι ο αφηγητής και οι ήρωες του. Στον « Ζητιάνο» του ο Καρκαβίτσας προσπαθεί επίσης να τραβήξει την προσοχή της κοινής γνώμης στο πρόβλημα των ζητιάνων που βρίσκονταν στον ελληνικό χώρο και στις συνέπειες της κοινωνικής διαφθοράς.
Σημαντική είναι επίσης η σχέση του έργου με τη φύση, η οποία καταλαμβάνει κυρίαρχο μέρος στο έργο. Παρουσιάζοντας μια αγροτική κοινωνία στηλιτεύει την ένδεια παιδείας που οδηγεί σε δεισιδαιμονίες και μετατρέπει την κοινωνία σε κοινωνία κακομοίρηδων, την οποία έρχεται να εκμεταλλευτεί ο έξυπνος ζητιάνος. Το έργο, γραμμένο μέσα στο πλαίσιο του νατουραλισμού, καταγράφει ενδελεχώς τη μίζερη αυτή ζωή, σε μια προσπάθεια να αφυπνίσει τόσο τους ανθρώπους όσο και τον κρατικό μηχανισμό, ώστε να δραστηριοποιηθούν.
Από τους πρώτους συγγραφείς ο Καρκαβίτσας που διάλεξε ελληνική θεματολογία για το έργο του σε μια εποχή που το αναγνωστικό κοινό είχε κουραστεί από τις μεταφράσεις ξένων έργων και τη ξενόθεμη παραγωγή, παρουσιάζει στον «Ζητιάνο» του προοδευτικές κοινωνικές θέσεις, θέσεις που αρμόζουν σε σοσιαλιστή κι όχι σε κάποιον αντιβενιζελικό, όπως ο ίδιος υπήρξε. Η ανάγκη για κοινωνική δικαιοσύνη τον οδήγησε σε οξεία κριτική καθώς το πρώτιστο ενδιαφέρον του είναι το καλό της πατρίδας του. Άλλωστε η ανάγκη του αυτή να προβάλει τις ιδέες του για την ανάπτυξη της πατρίδας του την εποχή μάλιστα της Μεγάλης Ιδέας φαίνεται και στο γεγονός ότι συχνά υιοθετεί ένα διδακτικό τρόπο γραφής στο έργο του.
Με έντονο προβληματισμό ο Καρκαβίτσας επιδιώκει να στρέψει τον κόσμο στην ανάγκη να υπάρξει μια κοινωνική μεταρρύθμιση. Προσαρμόζοντας στην ελληνική πραγματικότητα τις ιδέες του Ζολά, «φωτογραφίζει και σκηνοθετεί» τους ήρωες του και προσπαθεί να δείξει ότι οι άνθρωποι μπορούν να αλλάξουν την τύχη τους, επιβεβαιώνοντας τη νατουραλιστική θεωρία. Η παράδοση του Διαφωτισμού είναι διάχυτη.
