του Κωνσταντίνου Μπατσιόλα
Δεν ταξιδεύουν μόνο οι άνθρωποι! Δεν μεταναστεύουν μόνο οι άνθρωποι ή διάφορα είδη του λοιπού ζωικού βασιλείου, όπως τα αποδημητικά πουλιά. Ταξιδεύουν στον κόσμο και οι λέξεις καθώς ο ένας άνθρωπος τις μεταδίδει στον άλλο και έτσι διαδίδονται και δέχονται διάφορες παραλλαγές στη μορφή και στο νόημά μας … και ταξιδεύουν ανά τον κόσμο…
Η ελληνική γλώσσα ίσως έχει την τιμή να έχει τις πιο «ταξιδιάρες» λέξεις. Εξάλλου, κι ο Έλληνας όχι μόνο από την αρχαιότητα ταξίδευε σε κάθε γωνιά του τότε γνωστού κόσμου, αλλά και σήμερα κάνει αισθητή την παρουσία του σε όλες τις ηπείρους της υφηλίου. Ελληνικές λέξεις ή ελληνικής καταγωγής λέξεις χρησιμοποιούνται σήμερα από ανθρώπους διαφορετικής εθνικότητας σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του κόσμου. Μπορούμε εύκολα να σκεφτούμε λέξεις ελληνικές με παγκόσμια διάδοση και χρήση : δημοκρατία, ιστορία, φιλοσοφία, μουσική και θέατρο, είναι μόνο μερικά παραδείγματα. Όσοι γνωρίζουμε αγγλικά μπορούμε εύκολα να διαπιστώσουμε ότι περίπου το 1/3 των λέξεων της αγγλικής γλώσσας έχει ελληνική ρίζα : physics, poem, architecture, harmony, phenomenon, criterion, phrase, dilemma, problem, method, program, prophesy. Ο κατάλογος αυτός προφανώς θα μπορούσε να είναι ατελείωτος. Έναν ίδιο μακροσκελέστατο κατάλογο θα μπορούσαμε να συντάξουμε για δεκάδες άλλες γλώσσες, κυρίως ευρωπαϊκές, που γονιμοποίησαν αλλά και γονιμοποιήθηκαν από την ελληνική γλώσσα. Η ελληνική γλώσσα επίσης χρησιμοποιείται ευρέως στην ορολογία των επιστημών, ιδίως στην ιατρική.
Βέβαια, και εμείς εδώ στην Ελλάδα χρησιμοποιούμε δεκάδες λέξεις ξένες προς την ελληνική : τουρκικές (π.χ. χασάπης, χατίρι, ρουσφέτι, τσέπη, βερεσές, τσαμπουκάς, τσαπατσούλης, τσαρούχι, τσιφούτης), ιταλικές και βενετικές (π.χ. μπουνιά, ταράτσα, σαρδέλα, κουζίνα, βέργα, πακέτο, κούρσα, τσιμέντο), ισπανικές (π.χ. χούντα, πατάτα) σλαβικές (τσέλιγκας, ρομπότ, πάπρικα), γαλλικές (γκαλερί, προφίλ, ρεσιτάλ, βενζίνα, γαρνιτούρα, μίζα, ρεβάνς), αγγλικές (π.χ. γκολ, ίντερνετ, τσεκάπ και τσεκάρω, σποτ, σπριντ, χόκεϊ, ριπλέι, σπορ, χόμπι, ροκ, ρεκόρ, ρεπόρτερ, κλαμπ, πουλόβερ, λέιζερ), εβραϊκές (π.χ. Σάββατο, Πάσχα), αραβικές (γάιδαρος, κουλουβάχατα), περσικές (π.χ. παράδεισος, βαμβάκι, αγγαρεία, μάγος), αλβανικές (π.χ. λουλούδι, μπέσα), ιαπωνικές (σαγιονάρα, τσουνάμι, χαρακίρι, καμικάζι), ινδικές (π.χ. νιρβάνα), ρωσικές (π.χ. μασούτ, τρόικα) ή ακόμη και λατινικές (π.χ. παλάτι, βετεράνος, Ιανουάριος, μάστορας).
Η επικοινωνία και η συνύπαρξη με ανθρώπους άλλων εθνικοτήτων μας άφησε τέτοια κατάλοιπα (και δεν χρησιμοποιώ τη λέξη κατάλοιπα με αρνητική σημασία). Το ταξίδι των λέξεων είναι φυσιολογικό φαινόμενο στην ιστορία του παγκόσμιου πολιτισμού.
Όμως, υπάρχει ένα ευρύ πλήθος λέξεων που ταξίδεψαν έξω από την πατρίδα μας, τις υιοθέτησαν ξένοι λαοί και αυτές πάλι γύρισαν στην πατρίδα μας. Αυτές οι λέξεις είναι τα αποκαλούμενα «αντιδάνεια». Λέξεις που μετανάστευσαν για πολλά χρόνια αλλά στο τέλος έζησαν το νόστο, την επιστροφή στην πατρίδα.
Μερικά παραδείγματα αντιδανείων είναι τα παρακάτω :
– Πέναλτι : Ποιος από μας δεν εξοργίστηκε όταν ο διαιτητής δεν σφύριξε ένα καταφανέστατο πέναλτι υπέρ της ομάδας μας; Ποιος από μας δεν εξοργίστηκε όταν ο διαιτητής «είδε» πέναλτι σε βάρος της ομάδας μας, ε δεν υπήρχε παράβαση; Μήπως λίγοι τίτλοι κρίθηκαν στα πέναλτι, όπως ο τελικός στο Μουντιάλ του ’94; Κι όμως, όλος ο κόσμος του ποδοσφαίρου γυρίζει γύρω από μια λέξη με ελληνική ρίζα. Οι Άγγλοι λένε «penalty» εννοώντας την ποινή, την τιμωρία. Όμως, την λέξη αυτή την κληρονόμησαν από τη Μεσαιωνική λατινική λέξη «poenalitas», η οποία ήταν εξέλιξη της λατινικής «poenalis». Όλα αυτά όμως μας φέρνουν για ακόμη μια φορά στην αρχαία Ελλάδα… Οι αρχαίοι Έλληνες, όπως βέβαια και οι Νεοέλληνες, είναι αυτοί που λένε «ποινή», την αρχική ρίζα της λέξης πέναλτι.
-Σπόνσορας : Σε αθλητικές και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις οι σπόνσορες είναι συχνοί. Πολλοί προτιμούν να τους χαρακτηρίζουν ως χορηγούς θεωρώντας τη λέξη σπόνσορας ως καθαρά ξένη. Κι όμως και οι σπόνσορες έχουν τις ρίζες τους στην Ελλάδα. Η λέξη εισέβαλε στη γλώσσα μας σήμερα από τις αγγλική sponsor. Όμως, αγγλική λέξη προέρχεται από τη λατινική sponsor-sponsoris που θεωρείται παράγωγο του λατινικού ρήματος spondere το οποίο σημαίνει «εγγυώμαι, υπόσχομαι». Το λατινικό αυτό ρήμα συνδέεται άμεσα με τις αρχαίες ελληνικές λέξεις «σπονδή» και «σπένδω». Ετυμολογικά συγγενείς στη νέα ελληνική έχουν επιβιώσει όπως λέξεις άσπονδος, παρασπονδία και ομοσπονδία.
– Τσάρτερ : Οι πιο πολλοί γνωρίζουν τη λέξη «τσάρτερ» από τα αεροπορικά ταξίδια. Ίσως και αρκετοί να έχουν ταξιδέψει με «πτήση τσάρτερ». Λίγοι, όμως, είναι αυτοί που γνωρίζουν ότι η λέξη αυτή έχει ξεκινήσει το ταξίδι της από την Ελλάδα. Οι Άγγλοι με τη λέξη “charter” εννοούν το «επίσημο κείμενο ή συμβόλαιο που εξασφαλίζει τα δικαιώματα αποκλειστικής χρήσεως». Η αγγλική λέξη έλκει την καταγωγή της από την παλαιά γαλλική “charte” η οποία ήταν εξέλιξη της λατινικής “chartula”, υποκοριστικό της λέξης “charta” που σήμαινε το «φύλλο παπύρου». Οι Ρωμαίοι έλεγαν “charta” αφού είχαν ακούσει τους αρχαίους Έλληνες να λένε «χάρτης»!
-Τουρισμός : Όλοι μας έχουμε επισκεφτεί άλλους τόπους· εκεί περάσαμε αλησμόνητες στιγμές κάνοντας διακοπές! Σε κάποιο ελληνικό νησί! Σε κάποια παραλία της Χαλκιδικής ή της Πιερίας! Σε κάποια πόλη του εξωτερικού! Και πόσοι από μας δεν ονειρευτήκαμε κάποια μαγευτική και εξωτική παραλία… Μήπως εκατομμύρια δεν είναι οι τουρίστες και οι τουρίστριες που κάθε χρόνο κατακλύζουν τις ελληνικές παραλίες; Κι ακόμη περισσότερα τα εκατομμύρια των τουριστών που από μια χώρα πηγαίνουν σε μια άλλη! Παγκόσμια η τάση του ανθρώπου να κάνει τουρισμό! Παγκόσμια είναι και η λέξη τουρισμός! Λίγοι όμως γνωρίζουν ότι και αυτή η λέξη έχει τις ρίζες της στην πατρίδα μας… Η λέξη τουρισμός προέρχεται αρχικά από τη γαλλική λέξη tourisme η οποία με τη σειρά της προέρχεται από τη λέξη «tour» που σημαίνει τη «σύντομη μετακίνηση». Η λέξη αυτή είναι εξέλιξη της λατινικής λέξης «tornus» η οποία έχει ξεκάθαρη καταγωγή από την αρχαία ελληνική λέξη «τόρνος».
-Καμπούρης : Ταξιδιάρα λέξη είναι και η πολύ γνωστή μας “καμπούρης”. Οι αρχαίοι Έλληνες έλεγαν το «κάμπυλος»· το ίδιο έλεγαν και οι Βυζαντινοί από τους οποίους το άκουσαν οι Τούρκοι και το άλλαξαν λιγάκι … Το έκαναν “Kambur”. Από την τουρκική με ελληνική ρίζα λέξη προήλθε η νεοελληνική “καμπούρης”.
-Ζαμπόν και γάμπα : Νοστιμότατο…αν και παχυντικό…Η λέξη ζαμπόν μας ήρθε κι αυτήν, όπως και πολλές άλλες από τη Γαλλία. Οι Γάλλοι λέγανε και λένε jambon για να περιγράψουν τον απερίγραπτης νοστιμιάς έδεσμα…..Η λέξη αυτή προέρχεται από τη λέξη «jambe» που σημαίνει «κνήμη». Με τη σειρά της κατάγεται από την ιταλική λέξη «gamba» η οποία είναι εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής λέξης από τη δωρική διάλεκτο «καμπά» που σημαίνει «καμπή» από το ρήμα κάμπτω! Από την ίδια ρίζα είναι ένα ακόμη αντιδάνειο της νεοελληνικής, η λέξη «γάμπα».
-παντόφλα : Τις φοράμε το καλοκαίρι για να δροσιζόμαστε! Τις φοράμε το χειμώνα μέσα στο σπίτι για να μην κρυώνουμε! Βγαίνουν οι παντόφλες σε αμέτρητα σχέδια, κακόγουστα ή μη! Κι όμως, η λέξη παντόφλα έχει ταξιδέψει πολλά χιλιόμετρα εκτός της πατρίδας μας στην οποία και επέστρεψε: Την εποχή του Μεσαίωνα οι Έλληνες έφτιαχναν υποδήματα εξολοκλήρου από φελλό : παντό-φελλός, τους άκουσαν λοιπόν οι Ιταλοί και άρχισαν να λένε pantofola! Εμείς οι νέο-Έλληνες ακούσαμε τη ιταλική λέξη και την υιοθετήσαμε προφέροντάς την ως «παντόφλα» κι έτσι ξαναφέραμε τη λέξη στην πατρίδα της!
-μπόρα : «Μπόρα είναι, θα περάσει», σε δύσκολες καταστάσεις όλοι έχουμε πει αυτή τη φράση! Εξάλλου, οι καλοκαιρινές μπόρες τόσο μα τόσο δροσιστικές! Η λέξη λοιπόν αυτήν ταξίδεψε από την Ελλάδα στην Βενετία και ξαναγύρισε στην Ελλάδα! Η βενετική λέξη είναι bora και αποτελεί εξέλιξη της λατινικής λέξης boreas· όσο για τη λατινική λέξη, δεν είναι δύσκολο να ανιχνεύσουμε τις ρίζες της στην ελληνική λέξη «βορέας», δηλαδή βοράς.
-γκράφιτι : Η τέχνη των γκράφιτι είναι ευρέως διαδεδομένη στους κόλπους της νεολαίας. Αποτελεί σίγουρα μια αντισυμβατική καλλιτεχνική έκφραση των ανήσυχων νεαρών πνευμάτων. Δεκάδες γκράφιτι έχουμε θαυμάσει σε δημόσιους χώρους! Από την άλλη πολλοί αντιδρούν και διαφωνούν και θεωρούν ότι τα γκράφιτι είναι αποτελέσματα αυθαιρεσίας και τα αξιολογούν ως κακής αισθητικής! Εμάς όμως μας ενδιαφέρει το γεγονός ότι η λέξη αυτή αποτελεί ένα αντιδάνειο. Προέρχεται από την ιταλική λέξη graffiti που είναι υποκοριστικό του graffito, το οποίο με τη σειρά του προέρχεται από το λατινικό graphium. Η τελευταία αυτή λατινική λέξη προέρχεται από τις αρχαίες ελληνικές λέξεις «γραφείον» και «γράφω».
– Πιλότος : Ως μικρά παιδιά σχεδόν όλοι μας έχουμε ονειρευτεί να κατακτούμε τους ουρανούς και να είμαστε πιλότοι είτε της πολεμικής είτε της πολιτικής αεροπορίας!Ποιος άλλωστε δεν θαυμάζει έναν πιλότο. Μάλιστα, ένας πιλότος εξ επαγγέλματος ταξιδεύει πολύ…έτσι και η ίδια η λέξη που ορίζει το επάγγελμά του! Η σύγχρονη ελληνική λέξη πιλότος προέρχεται από την ιταλική λέξη piloto η οποία είναι εξέλιξη της μεσαιωνικής λατινικής pedota· η λατινική λέξη κατά πάσα πιθανότητα προέρχεται από την αμαρτύρητη ελληνική λέξη «πηδωτής», η οποία με τη σειρά της ανάγεται στο αρχαίο ελληνικό «πηδόν» που σημαίνει «τιμόνιο, πηδάλιο» αλλά και το «πλατύ μέρος του κουπιού ».
–Μπράτσο : Μια ακόμη λέξη που μετανάστευσε αλλά επέστρεψε στα πάτρια εδάφη, ελαφρώς όμως παρηλλαγμένη! Η λέξη μπράτσο προέρχεται από τη βενετική “brazzo” κι αυτή με τη σειρά της από τη λατινική “bracchium”. Η τελευταία αποτελεί έναν εκλατινισμό της ελληνικής λέξης βραχίων…
Ένα φιλέρευνο και φιλομαθές πνεύμα θα μπορούσε εύκολα να διαπιστώσει ότι αντιδάνεια είναι και οι λέξεις : χαλκάς, μπάζα, μπαλαρίνα, βόμβα, μπουλντόζα, τεφτέρι, τουρνέ, ζάντα, διαμάντι, γάντζος, καναπές και πολλές πολλές άλλες λέξεις!
Απολήγοντας, ίσως κάποιος θα μπορούσε να ανακαλύψει πίσω από το ταξίδι των λέξεων τον ίδιο τον άνθρωπο που ταξιδεύει! Τον άνθρωπο που πηγαίνει σε νέα πατρίδα και κομίζει και τον πολιτισμό του εκεί. Τον άνθρωπο που στη νέα του πατρίδα ασπάζεται τον δικό της πολιτισμό. Συζεί και συνυπάρχει εκεί. Μια διαδικασία «δούναι και λαβείν». Προσφέρει κάτι διαφορετικό και υιοθετεί κάτι νέο κι έτσι γεννιέται μια νέα σύνθεση! Οι λέξεις ταξιδεύουν, γιατί οι ίδιοι οι άνθρωποι ταξιδεύουν αναζητώντας ίσως τη μοίρα τους!
Ίσως, πίσω από αυτό το σεργιάνι κρύβεται η πανανθρώπινη ανάγκη για επι-κοινωνία…
Κωνσταντίνος Φ. Μπατσιόλας
Ιστορικός
